Πέρα από τις συμπεριφορές. Κατανοώντας τον κόσμο των μικρών παιδιών.

Ένας οδηγός για γονείς και εκπαιδευτικούς στις ηλικίες του Μεταβρεφικού & Προπρονηπίου - Μέρος Πρώτο

Γιατί είναι σημαντικό να κατανοήσουμε τον κόσμο των μικρών παιδιών

Σε αυτό το πρώτο μέρος της σειράς μας θα προσεγγίσουμε τον κόσμο των μικρών παιδιών με σκοπό να επεκταθούμε στις συμπεριφορές που συχνά προβληματίζουν γονείς και εκπαιδευτικούς.

Γνωρίζω πως πολλοί γονείς θα επιθυμούσαν απλά μια λίστα με «πράγματα που πρέπει να κάνουμε», αλλά δε πιστεύω πως μια τέτοια προσέγγιση θα ήταν αποτελεσματική μακροπρόθεσμα. Η εκπαίδευση και η γονεϊκότητα είναι αποτελεσματικές όταν υπάρχει κατανόηση και αποδοχή προς τον κόσμο των παιδιών. Δίνοντας χρόνο να κατανοήσουμε, αντί να κρίνουμε συμπεριφορές, συνδεόμαστε ουσιαστικά με τα παιδιά και συνάμα χτίζουμε δυνατές και ειλικρινές σχέσεις. Ως εκπαιδευτικός, δεν έχει υπάρξει ούτε μία φορά που να επένδυσα σε χρόνο και κατανόηση και να μην κέρδισα την εμπιστοσύνη των μαθητών μου, χτίζοντας έτσι τα θεμέλια για ουσιαστική επικοινωνία και συνεργασία.

Αντίστοιχα, οι γονείς με τους οποίους έχω συνεργαστεί και έχουν ξεφύγει από την παγίδα του να κρίνουν τις συμπεριφορές χωρίς να τις αντιμετωπίζουν για αυτό που πραγματικά είναι—μία προσπάθεια των παιδιών να επικοινωνήσουν τις ανάγκες τους, τα συναισθήματά τους και να κατανοήσουν τον κόσμο γύρω τους – έχουν μοιραστεί μαζί μου πως η επικοινωνία με τα παιδιά τους έχει βελτιωθεί και οι ίδιοι νιώθουν πιο ήρεμοι.

Η αλήθεια για τα “terrible twos”

Η πρώτη παιδική ηλικία αποτελεί μια περίοδο εκπληκτικής ανάπτυξης και έντονων συναισθηματικών εμπειριών. Όμως για λόγους που θα δούμε παρακάτω, συχνά αντιμετωπίζεται με προκατάληψη, εξού και ο προβληματικός όρος "terrible twos".

Στην πραγματικότητα, τα παιδιά στην ηλικία μεταξύ 24 έως 48 μηνών βρίσκονται σε μία πραγματικά κρίσιμη και συναρπαστική αναπτυξιακή φάση στην οποία ο αναπτυσσόμενος εγκέφαλος λειτουργεί πολύ διαφορετικά από εκείνον των ενηλίκων.

Κατά την περίοδο αυτή οι φροντιστές χρειάζεται να προσαρμόσουν το πρόγραμμα, τις καθημερινές πρακτικές τους, αλλά ακόμα και—το πιο σημαντικό—τις πεποιθήσεις τους, καθώς έχουν υπό την ευθύνη τους ανθρώπους που αντιλαμβάνονται τον κόσμο με πολύ διαφορετικό τρόπο από εκείνους.

Τι λέει η επιστήμη για τον εγκέφαλο των νηπίων

Ο εγκέφαλος ενός παιδιού γύρω στα 3 έτη έχει σχεδόν διπλάσιες νευρικές συνδέσεις από έναν ενήλικα. Πιο συγκεκριμένα, φτάνει περίπου 1.000 τρισεκατομμύρια συνάψεις—τον υψηλότερο αριθμό στη ζωή μας—ενώ έφηβοι και ενήλικες διατηρούν περίπου 500 τρισεκατομμύρια μετά από φυσιολογική διαδικασία "κλαδέματος" (synaptic pruning).

Τα πρώτα χρόνια, ιδιαίτερα τα πρώτα 24 μήνες, είναι η πιο κρίσιμη περίοδος για την εγκεφαλική ανάπτυξη. Πάνω από 1 εκατομμύριο νέες συνδέσεις σχηματίζονται κάθε δευτερόλεπτο.

Αυτή η εκρηκτική συναπτογένεση δίνει στα νήπια απίστευτη ευελιξία μάθησης.

Ωστόσο, αυτή η ίδια νευρική "υπερφόρτωση" εξηγεί και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε καθημερινά: έντονα συναισθηματικά ξεσπάσματα, δυσκολία στην αυτορρύθμιση όταν αλλάζει η ρουτίνα, και παρορμητικές συμπεριφορές όπως το δάγκωμα ή το χτύπημα.

Σημείωση: Αυτές οι συνδέσεις δεν ενισχύονται μόνες τους. Εξαρτώνται κρίσιμα από θετικές εμπειρίες όπως αγκαλιές και συναισθηματική απάντηση, πλούσια αλληλεπίδραση μέσω ομιλίας, παιχνιδιού και ανάγνωσης, και προστασία από το στρες που μπορεί να προκύψει από φωνές, βία ή παραμέληση.

Η λέξη-κλειδί: "Διαφορετικά"

Η λέξη κλειδί που χαρακτηρίζει τον τρόπο που τα παιδιά βιώνουν τον κόσμο γύρω τους είναι η λέξη διαφορετικά. Τα παιδιά βιώνουν διαφορετικά το παρόν τους σε σχέση με τους ενήλικες φροντιστές τους, και εκεί έγκειται η μεγάλη δυσκολία αλλά και η "κακή φήμη" αυτής της ηλικίας.

Πρακτικό παράδειγμα: Η Μαρία και το βάζο με τα μπισκότα

Η κατάσταση: Η Μαρία (2,5 ετών) βλέπει το γυάλινο βάζο με τα μπισκότα στο τραπέζι και προσπαθεί να σκαρφαλώσει για να το ανοίξει. Στην προσπάθεια της σπρώχνει το βάζο με αποτέλεσμα αυτό να πέσει στο πάτωμα και να σπάσει.

Τι συμβαίνει στον εγκέφαλο της Μαρίας:

· Η θέα του γυαλιστερού βάζου με τα μπισκότα προκαλεί απότομη αύξηση της ντοπαμίνης, η οποία συνδυάζεται με:

· Έλλειψη επίγνωσης του κινδύνου: Δεν θυμάται πως την τελευταία φορά που σκαρφάλωσε έπεσε και χτύπησε

· Αδυναμία κατανόησης των μελλοντικών συνεπειών: Δεν έχει ακόμα την ικανότητα να υπολογίζει το βάρος του βάζου ή την πιθανότητα να πέσει

· Ανάγκη για κίνηση: Η ανάγκη της για σκαρφάλωμα είναι πάντα παρούσα και η θέα των μπισκότων προσφέρει μια θαυμάσια αφορμή

Δύο διαφορετικές προσεγγίσεις: Φόβος vs. Κατανόηση

Προσέγγιση με βάση τον φόβο και τον θυμό (Αναποτελεσματική)

Όταν η μητέρα ή ο πατέρας της Μαρίας καταλάβουν τι έχει συμβεί, μπορεί να αντιδράσουν έτσι:

«Πόσες φορές σου έχω πει να προσέχεις και να μη σκαρφαλώνεις! Τώρα κοίτα τι έκανες! Έσπασες το βάζο!»

Γιατί αυτή η προσέγγιση δεν λειτουργεί:

Οι γονείς δεν λαμβάνουν υπόψιν τους πως η Μαρία:

• Δεν είχε πρόθεση να σπάσει το βάζο—η πράξη ήταν αποτέλεσμα φυσικής εξερεύνησης, περιέργειας και παρόρμησης

• Δεν προέβλεψε τον κίνδυνο—δεν έχει ακόμα την ικανότητα να υπολογίζει το βάρος του βάζου ή την πιθανότητα να πέσει

• Η λέξη "πρόσεχε" αποτελεί αφηρημένη έννοια και δυσνόητη για την ηλικία της

• Το "κοίτα τι έκανες!" λειτουργεί ως ντροπή, όχι ως μάθηση

• Αν φοβηθεί, δεν μαθαίνει—απλώς αποσύρεται ή αποθηκεύει την εμπειρία ως "στιγμή που η μαμά και ο μπαμπάς θύμωσαν"

Στην πραγματικότητα, οι γονείς της Μαρίας έχουν περισσότερο φοβηθεί κάποιον σοβαρό τραυματισμό παρά θυμώσει—και αυτό είναι κατανοητό, όμως αναποτελεσματικό!

Όπως λέει ο νευροεπιστήμονας Dan Siegel: «Η σύνδεση διορθώνει. Η ντροπή αποσυνδέει»

Προσέγγιση με βάση την κατανόηση (Αποτελεσματική)

Φυσικά δεν είναι επιλογή να αγνοήσουμε ότι έχει συμβεί—αυτό θα συνιστούσε παραμέληση!

Βήμα 1: Προτεραιότητα στην ασφάλεια Αρχικά, οι γονείς δίνουν προτεραιότητα στην ασφάλεια και ρυθμίζουν τη δική τους αντίδραση, γιατί γνωρίζουν πως το παιδί δεν μαθαίνει μέσα από την επίπληξη όταν ο εγκέφαλός του είναι ακόμη σε ένταση.

Παίρνουν μια ανάσα, και με ψυχραιμία περιγράφουν αυτό που έχει συμβεί καθώς και την οδηγία για το τι πρέπει να ακολουθήσει. Τα λόγια του γονέα μπορεί να είναι κάπως έτσι:

«Ωχ, έσπασε το βάζο! Τώρα το πάτωμα είναι γεμάτο γυαλιά, πρέπει να μείνουμε μακριά για να μην κοπούμε. Έλα, έλα εδώ κοντά μου να σε κρατήσω.»

Τι επιτυγχάνουν με αυτή την αντίδραση:

• Το παιδί νιώθει προστασία και σύνδεση, όχι απειλή

• Μαθαίνει μέσα από τη συμμετοχή και την εμπιστοσύνη, όχι τον φόβο

• Δεν «γλιτώνει τις συνέπειες»—αλλά βιώνει συνέπειες σχετικές και κατανοητές για την ηλικία του

Βήμα 2: Επεξήγηση και μάθηση Αφού καθαριστεί ο χώρος, ο ενήλικας μπορεί να συνεχίσει:

«Ήθελες τα μπισκότα και προσπάθησες να τα φτάσεις. Το βάζο ήταν βαρύ και έπεσε. Όταν θέλεις κάτι που είναι ψηλά, μπορείς να μου το ζητήσεις. Εγώ θα σε βοηθήσω.»

Με αυτό τον τρόπο:

• Ερμηνεύουμε το συμβάν με απλή, κατανοητή γλώσσα

• Δίνουμε ένα πλαίσιο ώστε να μπορεί να καταλάβει τι έγινε χωρίς ενοχή

• Προτείνουμε μια εναλλακτική που θα μπορεί να χρησιμοποιήσει στο μέλλον

Τι σημαίνει «μάθηση» σε αυτό το πλαίσιο;

Η Μαρία δεν θα μάθει πως είναι επικίνδυνο να σκαρφαλώνει επειδή τη μαλώσαμε, αλλά επειδή βίωσε ένα γεγονός με την παρουσία ενός ενήλικα που τη βοήθησε να το επεξεργαστεί με ασφάλεια. Η εμπειρία της πλαισιώνεται από λέξεις, πράξεις και συναισθηματική ρύθμιση.

Έτσι, ο εγκέφαλός της μπορεί να συνδέσει:

• Την παρόρμηση με το αποτέλεσμά της

• Και τη μαθησιακή εναλλακτική με τη συναισθηματική ασφάλεια

Αυτή είναι η στιγμή που η συμπεριφορά δεν τιμωρείται, αλλά μετατρέπεται σε ευκαιρία ανάπτυξης.

Κατανοώντας τα συναισθήματα των νηπίων

Δεν πρέπει επίσης να ξεχνάμε πως τα νήπια βιώνουν έντονα συναισθήματα, αλλά συχνά στερούνται των γλωσσικών ικανοτήτων και των δεξιοτήτων αυτορρύθμισης για να τα διαχειριστούν και να τα εκφράσουν. Αυτή η αναντιστοιχία μπορεί να οδηγήσει σε εκρήξεις θυμού, απογοήτευση ή υπερβολική προσκόλληση.

Τι πυροδοτεί τις έντονες αντιδράσεις των παιδιών

Οι έντονες αντιδράσεις συχνά πυροδοτούνται από καθημερινές καταστάσεις όπως:

• Αλλαγές στη ρουτίνα

• Έλλειψη ελέγχου

• Αποχωρισμό από τους φροντιστές

• Απλές σωματικές ανάγκες όπως η πείνα και η κούραση

Όταν τα συναισθήματα μπερδεύονται

Επίσης, τα παιδιά αυτής της ηλικίας μπερδεύουν τα συναισθήματα μεταξύ τους. Είναι αρκετά κοινό φαινόμενο ένα παιδί να εκφράζει θυμό ενώ στην πραγματικότητα νιώθει φόβο ή ανασφάλεια.

Αυτό συμβαίνει γιατί:

• Δεν έχουν ακόμη αναπτύξει πλήρως την ικανότητα να αναγνωρίζουν και να διαχωρίζουν τα διάφορα συναισθήματα

• Ο θυμός μπορεί να τους φαίνεται ως ο πιο άμεσος και "δυνατός" τρόπος να εκφράσουν τη δυσφορία τους

Πρακτικές συμβουλές για γονείς και εκπαιδευτικούς

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό οι γονείς αλλά και οι εκπαιδευτικοί να:

• Παρατηρούν προσεκτικά το πλαίσιο μέσα στο οποίο εκδηλώνονται οι συναισθηματικές αντιδράσεις

• Βοηθούν τα παιδιά να αναγνωρίσουν και να εκφράσουν με ακρίβεια αυτό που πραγματικά νιώθουν

• Παρέχουν σταθερή και κατανοητή υποστήριξη κατά τη διάρκεια των έντονων συναισθηματικών στιγμών

Συμπέρασμα του πρώτου μέρους

Κατανοώντας πως λειτουργεί ο εγκέφαλος των νηπίων και πως βιώνουν τον κόσμο γύρω τους, μπορούμε να μετατρέψουμε αυτή που θεωρείται "δύσκολη" ηλικία σε μια περίοδο θαυμάσιας ανάπτυξης και σύνδεσης.

Στο επόμενο μέρος της σειράς θα εξερευνήσουμε συγκεκριμένες συμπεριφορές και πρακτικές στρατηγικές για την καθημερινή διαχείρισή τους, πάντα με βάση την κατανόηση και τη σύνδεση.

Θυμηθείτε: Κάθε "δύσκολη" συμπεριφορά είναι μια προσπάθεια επικοινωνίας. Ο στόχος δεν είναι να "διορθώσουμε" τα παιδιά, αλλά να τα κατανοήσουμε και να τα βοηθήσουμε να αναπτυχθούν.